xử lý

"Ông XYZ, Phó Hiệu trưởng Trường UVW (quận BT), phân tích rằng nếu nói thiếu kỹ năng sống thì hơi oan nhưng quả thực là đội ngũ giáo viên đang rất cần bổ sung kỹ năng giao tiếp và xử lý tình huống sư phạm."

Tạm thời bỏ qua một bên những nhóm chữ "kỹ năng sống" và "kỹ năng giao tiếp", chỉ tìm hiểu từ "xử lý" trong câu có ý nghĩa gì.

Nhớ ở miền Nam, trước 1975, hầu như không thấy dùng từ "xử lý". Từ tháng tư 1975, từ này bỗng nhiên ồ ạt xuất hiện, làm kinh hoàng dân chúng, vì trong thời khoảng đó, hai chữ này thường mang ý nghĩa "xử phạt", "trừng trị".

Nhưng dần dà, nghe ra rả và đọc thấy khắp nơi hai chữ đó: 

• Chẩn đoán và xử lý sự cố từ phía Phần bổ trợ hay phần Giao diện. 
• Xử lý ảnh: Adobe Photoshop CS5 đang gây sự chú ý đặc biệt trong cộng đồng người sử dụng bởi nhờ một số tính năng mới, các bước chỉnh sửa ảnh phức tạp và mất nhiều thời gian... 
• Xử lý nước giếng khoan gia đình.
• Xử lý chất thải.
• Tập trung xử lý các tổ chức tín dụng yếu kém.
• Xử lý thuốc cam nhiễm chì chưa hiệu quả.
• Sẽ không xử lý mạnh nữ sinh đánh bạn tại công viên Tuổi trẻ.
• Xe Nissan sẽ được tích hợp bộ vi xử lý của Intel.
• Xử lý tivi có tiếng xèo xèo.
• Xử lý đơn khiếu nại tố cáo.
• V.v.

Trên một diễn đàn cựu học sinh trường Chu Văn An, nhiều bạn cũ, nay ở hải ngoại, than thở sao mà cái gì cũng bị xử lý thế này. Một bạn ở trong nước góp ý kiến là dùng riết rồi quen, có sao đâu.

Thực ra, từ "xử lý" đã bị áp đặt quá mức trong ngôn ngữ Việt Nam.

Từ này rõ ràng vay mượn của Hán ngữ. Theo Hán Ngữ Đại Từ Điển và Quốc Ngữ Từ Điển của Bộ Giáo Dục Đài Loan, "xử lý" cũng mang nhiều ý nghĩa phức tạp không kém: bạn lí, quản lí, giải quyết, trị lí, xử phân, xử trí, định hình, xử phạt, trừng trị, đối phó, ứng phó, quyết đoán, v.v.

Bây giờ nhớ lại, hồi trước 1975, người dân miền Nam không dùng một từ quá bao quát và tối nghĩa như thế. Mà tùy theo trường hợp, chọn lấy một từ rõ ràng thích đáng hơn.

Như vậy, trở lại câu trích dẫn ở đầu bài, thay vì viết:

"... và xử lý tình huống sư phạm",

ta có thể viết:

"... và đối phó với tình huống sư phạm".

Cũng vậy, trong những thí dụ ghi trên, thay vì viết:

"Sẽ không xử lý mạnh nữ sinh đánh bạn tại công viên..."

 ta có thể viết:

"Sẽ không trừng phạt nặng nữ sinh đánh bạn tại công viên...".

Thay vì viết:

"Xử lý đơn khiếu nại tố cáo"

 ta có thể viết:

"Xét đơn khiếu nại tố cáo".