ca từ

• Chiến tranh, chết chóc, thịt nát xương tan đã để lại vết tích trong ca từ của Trịnh Công Sơn với những hình ảnh đau đớn.
• Trao đổi với chúng tôi về nguyên nhân và giải pháp cho tình trạng ca từ nhảm nhí trong ca khúc thị trường ngày càng bành trướng.
• Ca từ trong CD này đã bị chuyển ngữ một cách vô cùng cẩu thả, thô thiển.

Trong ba thí dụ trên đây, hai tiếng "ca từ 歌詞" (nghĩa là: lời ca, lời bài hát) cũng thuộc vào lối nói của người Tàu, giống như những chữ đã bàn tới trong blog này: Việt dịch, X quang, v.v.

Tác giả "Từ điển nguồn gốc tiếng Việt" đã nói đến cái thói người mình, trước đây, thích nói "dòng thanh thủy" thay vì "dòng nước trong". "Cho nó le, cũng như mấy kẻ hay khoe tiếng Tây tiếng Anh vậy thôi".

Tuy nhiên, cái lối nói này gần như đã biến mất khá lâu rồi, ít ra là ở miền Nam trước 1975. Tại sao bây giờ nó lại tràn lan như vậy? Đó là mối lo lớn cho người Việt Nam. 

Nhạc sĩ Phạm Duy, tác giả bản Tình ca, nghĩ sao?
http://www.youtube.com/watch?NR=1&feature=endscreen&v=mkpj-Ht-66o

cửu vạn

Có hai chữ không biết xuất hiện từ bao giờ: cửu vạn. Trong các tự điển Thanh Nghị, Đại Nam Quấc Âm Tự Vị, Từ điển tiếng Việt (1994) đều không có từ này. Trong Việt Nam Tự Điển (của Hội Khai Trí Tiến Đức) thì giải thích đó là tên một quân bài tổ tôm.

cửu vạn 九萬

Cái nghĩa "khuân vác" là do hình dáng con bài tổ tôm này! Theo Đại từ điển tiếng Việt (1999): cửu vạn. (I) động từ. Khuân vác. (II) danh từ. Người làm thuê khuân vác. Ôi, tiếng Việt sao mà quanh co. Lần theo trạm web google.com, tìm hiểu thêm về hai chữ lạ lùng này.

Những nữ cửu vạn không có hoa hồng:

Đối với nữ cửu vạn tại chợ đầu mối hoa quả Long Biên (Hà Nội), ngày phụ nữ 8/3 là ngày chưa bao giờ tồn tại trong cuộc sống của họ.

Cuộc sống vẫn trôi, cầu Long Biên tiếp tục chứng kiến những nữ cửu vạn làm việc, bất kể đó là ngày 8/3.

Năm nay (2012) giá các loại hoa tăng so với năm trước, riêng hoa hồng tăng mạnh nhất, từ 380.000 đồng đến 500.000 đồng cho 50 bông.

Rất hiếm, dù là ngày phụ nữ 8/3, chị được tặng một bó hoa đẹp.

Nguồn: http://www.zing.vn/news/phong-su/nhung-nu-cuu-van-khong-co-hoa-hong/a239237.html

tiếng vui

Thế nào là một bài thơ hay? Tại sao cùng một bài thơ, có người cho là "lạt hơn nước ốc", có người khen là "thanh diệu"? Xin xem:


Quách Tấn (Bóng ngày qua)

Vào tiệm ăn, tiệm giải khát, chỉ nghe một máy thu thanh mà đã nhức đầu, huống hồ ở chung quanh nhà tôi, ông bà láng giềng nào cũng có máy thu thanh không to thì nhỏ, và đua nhau mở cả ngày cả đêm! Nhà này nghe cải lương, nhà kia nghe tân nhạc, nhà nọ nghe thời sự... chỗ này thì mở đài Saigon, chỗ kia thì mở đài Nha Trang, chỗ nọ thì mở đài ngoại quốc... sáng chửa tinh sương đã nghe tiếng, trưa vẫn nghe tiếng, khuya lơ khuya lắc vẫn cứ nghe tiếng... Ngày nào được năm mười phút yên tịnh thật quý hơn người nghiện được thuốc phiện tinh...

Một hôm tôi thức dậy sớm và hết sức ngạc nhiên! Không biết vì điện cúp, hay các ông các bà hàng xóm ngủ quên, mà tiếng máy thu thanh ngừng ngừng hẳn! Nằm nơi võng cột dưới hiên, nhìn cây mận in trên nền trời hừng đông và nghe sẻ kêu chinh chích, lòng tôi tràn ngập hân hoan cao hứng, tôi ngẫu chiếm được một tuyệt:

Cảm ơn ông hàng xóm
Ngừng mở máy thu thanh
Võng đưa thềm mận chín
Nghe sẻ gọi bình minh

Tôi lấy nhan đề là Tiếng Vui.

photo Internet

Thạch Trung Giả khen là thanh diệu và nói:

­— Chỉ có vài nét mà diễn tả được hai nếp sống — một sống theo đời sống máy móc, giả tạo ồn ào — một sống cùng thiên nhiên, hòa mình cùng tạo vật, thanh tịnh, ung dung...

Tôi tiếp:

— Bọn mình sống rất thanh đạm, một hớp nước giếng, một tiếng chim cành... cũng đủ cho mình vui thích, mình không dám đòi hỏi gì của đời hết, thế mà người vẫn không để mình sống yên! Được những phút thanh tịnh ung dung... không phải dễ. Người xưa thích an nhàn, ca tụng thú an nhàn thật phải quá!

Bài "Tiếng Vui" không có công phu uẩn nhưỡng (1), cũng không có công phu thôi xao, ý thơ và lời thơ xuất phát một cách tự nhiên, tôi không ngờ có giá trị: chẳng những Thạch Trung Giả khen mà Phạm Công Thiện và Thi Vũ cũng rất thích. Hai bạn đều liệt vào số thơ hay.

Nhưng "Tiếng Vui" được bạn trẻ thưởng thức bao nhiêu thì bị bạn già hất hủi bấy nhiêu! Một thi hữu trong Hương Bình Thi Xã bút hiệu Bá Nhiệm, vào Nha Trang chơi, nhân đọc "Tiếng Vui", mới nói cùng bác Vân Sơn:

— Thơ như thế mà vẫn có người khen thì thơ đã đến ngày mạt vận!

Bài ấy không biết do đâu mà có nhiều người biết? Các vị tao ông trong Nha Thành Thi Xã đều chê là "lạt hơn nước ốc"!

Bị phái lão thành chê như thế, nếu không có mấy bạn thanh niên ưa, thì mình có dám đem "Tiếng Vui" vào "Mộng Ngân Sơn" để cho "xuất giang hồ" chăng?

Chưa chắc.

Cho nên, mặc dù Phạm Công Thiện thường nói:

— Thơ ông không còn là chuyện hay hay dở nữa. Nội tâm ông làm việc đã nhiều, những gì ông viết ra đều đã được hàm dưỡng. Mỗi bài thơ là mỗi mảnh hồn chứ không còn là lời, là chữ.


(1) Có mà mình không để ý. Lòng khao khát được sống yên tĩnh nung nấu một cách âm thầm đã biết bao ngày tháng rồi!

Việt dịch

"Kinh Đại Bát Niết-bàn (trọn bộ 8 tập). Tác giả: Đoàn Trung Còn - Nguyễn Minh Tiến Việt dịch và chú giải, Nguyễn Minh Hiển hiệu đính Hán văn"

Mới đọc tưởng "Nguyễn Minh Tiến Việt" là tên người dịch và chú giải. Thực ra, "Nguyễn Minh Tiến" mới là tên người.

Người Anh nói: "English translation"; người Pháp nói: "traduction française"; người Trung Quốc nói: "Hán dịch". Người nước nào nói theo cách của người nước nấy.

Cách nói theo lối người Tàu (thí dụ: "Việt dịch", "X quang") gần đây xâm nhập tràn lan trong báo chí, sách vở Việt Nam.

Xưa nay người mình vẫn ghi giản dị là: "... Nguyễn Minh Tiến dịch và chú giải, Nguyễn Minh Hiển hiệu đính Hán văn." 

Hoặc muốn cho rõ ràng hơn thì viết: "... Nguyễn Minh Tiến dịch (sang tiếng Việt) và chú giải, Nguyễn Minh Hiển hiệu đính Hán văn."

lý trình

Hai chữ "phần mềm" được dùng rất phổ biến ở Việt Nam hiện nay, dịch từ tiếng Anh software. Chữ software này từ đầu do người Mỹ đặt ra rất có ý nghĩa, để đi đôi với hardware, chỉ phần vật chất, máy móc của máy tính điện tử.


Người Pháp dịch rất hay sang tiếng của họ: hardware thành matériel, software thành logiciel (mới đây thôi, từ năm 1970, theo tự điển Robert). Dịch hay ở chỗ là chữ logiciel bày tỏ được ý nghĩa nguyên thủy, đồng thời giữ được tinh thần bản sắc tiếng Pháp. Thực vậy, logiciel lấy gốc từ chữ Hy Lạp logos, có nghĩa là raison, mang ý nghĩa lý trí, lý luận, v.v.


Hai chữ "phần mềm" vẫn bị số đông người khó chấp nhận, nhiều khi đem ra chế giễu "phần cứng, phần mềm".


Một từ khác là "nhu liệu" cũng được sử dụng khá nhiều ở hải ngoại. Nhà văn quá cố Đoàn Đức Nhân có lần đề nghị dịch là "tinh toán", đi đôi với "điện toán". 


Có thể dịch "software" là "lý trình": 

• lý: như trong "lý trí", "lý luận", "hợp lý", v.v.
• trình: như trong "hành trình", "chương trình", "khóa trình", v.v.

Như vậy, "lý trình" mang ý nghĩa: "tập hợp những phương thức và mệnh lệnh mà máy tính phải tuân theo, trong những điều kiện hợp lý, để thi hành những công việc như ý muốn của người tạo ra nó". 


Thí dụ: Word là một "lý trình" cho phép người sử dụng viết bài, trình bày, tồn trữ, in ra giấy, v.v.
Thí dụ: Photoshop là một "lý trình" cho phép người sử dụng chỉnh sửa hình chụp: làm cho rõ nét hơn, làm sáng hay tối hơn, thay đổi màu sắc, v.v. 

mù tăm

"Nhìn sông chỉ thấy sông dài, Nhìn non non ngất, trông người mù tăm." (Ca dao)

Việt Nam Tự Điển (1931, Hội Khai Trí Tiến Đức):
Tăm. Bọt nhỏ từ đáy nước nổi lên mặt nước: Cá quẫy xủi tăm. Nước sôi xủi tăm. Nghĩa bóng: Dấu vết: Đã biệt tăm. Tìm không thấy tăm đâu cả.
Tăm hơi. Dấu vết: Phòng riêng đã vắng tăm hơi.
Tăm tích: Dấu vết: Tăm tích mịt mù.
VĂN LIỆU: — Bóng chim, tăm cá biết đâu mà tìm (Kiều). — Tịt mù tăm cá, bóng chim mấy trùng (Hoa Tiên).

photo dtk 2009

Tình xưa

Từ buổi thuyền đưa khách thuận dằm
Trông chừng bến cũ biệt mù tăm
Cảm thương chiếc lá bay theo gió
Riêng nhớ tình xưa ghé đến thăm

Quách Tấn (Đọng bóng chiều)

bàng bạc

"Hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường." Thanh Tịnh, Quê mẹ.

Hai chữ "bàng bạc" ở đây nghĩa là: "trải rộng", "mênh mang".

Trong tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức có định nghĩa của từ này:

Bàng bạc 磅礴. Đầy dẫy: Khí hạo nhiên bàng bạc trong trời đất.

Hàn Mặc Tử, trong bài thơ "Tình quê", dùng hai chữ này theo nghĩa "khắp cả", "tràn đầy":

Tiếng buồn trong sương đục,
Tiếng hờn trong lũy tre.
Dưới trời thu man mác,
Bàng bạc khắp sơn khê.

Theo "Từ điển nguồn gốc tiếng Việt" của Bác Sĩ Nguyễn Hy Vọng (sắp xuất bản trên CD, 2012): những người Thái, Mã Lai, Lào, Chàm ... cũng nói "bàng bạc" gần gần như thế.

Trong tiếng Hán cũng có từ "bàng bạc", viết chữ theo ba bốn cách khác nhau, với nghĩa "trải rộng", "mênh mang", "tràn đầy" và vài ý nghĩa phức tạp khác (xem 磅礡 bàng bạc: http://vietnamtudien.org/hanviet/).

đăng ký

"Đăng ký gian hàng, đăng ký học phần, đăng ký tài khoản, cấm đăng ký hộ thông tin cá nhân, đăng ký bản quyền, đăng ký dự thi, đăng ký thương hiệu độc quyền, gọi người thiểu năng trí tuệ đăng ký nhập ngũ."

Đó là một số thí dụ trong hàng ngàn thí dụ cách dùng từ "đăng ký" ở Việt Nam. "Đăng ký" đại khái ý nói: "ghi tên", "ghi danh", "gia nhập", "xin vào sổ", "xin ghi vào danh sách", v.v.

biếm họa Sa Tế

Thực ra, "đăng ký" nằm trong một loạt khá nhiều những từ mới xuất hiện sau 1975: đăng ký 登記, xử lý, nhất trí, xử trí, chất lượng, hộ khẩu, v.v.

Nói chung, những từ này không mang lại cái gì mới mẻ trong cách diễn tả sẵn có. Nó còn có chiều hướng đi ngược lại những cố gắng làm cho tiếng Việt thoát dần khỏi ảnh hưởng của Hán ngữ, trở nên vững vàng và sáng sủa, — điển hình qua phong trào Tự Lực Văn Đoàn từ những năm 1930.

Vấn đề chính của những từ này là tính cách gò bó máy móc trong cách sử dụng. Rõ ràng, chúng chỉ rập khuôn theo mô hình tổ chức xã hội Trung Quốc ngày nay.

tia X

Những năm gần đây, người ta theo nhau dùng  từ "X quang" thay cho "tia X" hay "quang tuyến X" quen thuộc từ trước. Từ "X quang" này, là nói theo chữ Tàu X光 dịch từ tiếng Anh "X ray" hay tiếng Pháp "rayon X" (*). 

Theo ngữ pháp tiếng Việt, phần bổ túc nghĩa hoặc xác định nghĩa cho một danh từ, thường đặt sau danh từ. Chẳng hạn, trong tiếng Việt, ta nói "điện thoại di động" thay vì "di động điện thoại" như người Trung Quốc.

photo Internet

Nếu cứ nói đổi mới theo kiểu "X quang" như trên, chắc có ngày thay vì nói: "Bà Hai đi chợ Bến Thành",  ta sẽ nghe nói: "Bà Hai đi Bến Thành – chợ".

Ghi chú:
(*) http://zh.wikipedia.org/wiki/X%E5%B0%84%E7%BA%BF

da liễu

Theo Viện Da Liễu Trung Ương, từ khoa “Da liễu” được hình thành sau khi tiếp quản "khu ngoài da" của Bệnh viện Bạch Mai tháng 10/1954. Sau 1975, "Phân khoa bệnh ngoài da" của bệnh viện Bình Dân Saigon cũng đổi tên thành "Khu da liễu". 

Từ “da liễu” là gom từ hai phần “ngoài da” và “hoa liễu” (gốc Hán, chỉ các bệnh lây qua đường tình dục).

Cách tạo từ mới này có phần hơi rắc rối và không tự nhiên đúng theo cách nói trong tiếng Việt.

Hơn nữa, có nước nào trên thế giới đem một phần nhỏ ("bệnh hoa liễu") đặt ngang hàng với cả một khoa ("bệnh ngoài da")?

Tại sao không giữ lại cách nói sẵn có: “bệnh ngoài da”? Bệnh hoa liễu, chỉ là một phần nhỏ trong những bệnh ngoài da, đã bao hàm trong đó rồi.

Người Pháp dùng chữ “dermatologie”, người Trung Quốc nói là “bì phu bệnh học”, tỏ ra giản dị và giữ đúng bản sắc tiếng nói của họ.

chất lượng

"Nâng cao năng suất, sản lượng và chất lượng sản phẩm hồ tiêu."


"Chất lượng" trong câu trên nói về "phẩm chất".

Xưa nay, trong tiếng Việt đã có cách nói phân biệt rõ ràng giữa "phẩm chất" và "số lượng". 

(1) photo Internet: "... có rất nhiều sinh tố, sức bổ dưỡng vô song, phẩm chất thượng hạng..."

Tại sao lại phải dùng từ "chất lượng" để thay cho "phẩm chất"?

Thực ra, dùng từ "chất lượng" như vậy chỉ là nói theo người Trung Quốc bây giờ. Theo Hán Ngữ Đại Tự Điển, "chất lượng 質量" có bốn nghĩa sau đây:
1) tư chất khí lượng;
2) trình độ tốt/xấu (của sự vật, sản phẩm hoặc công việc);
3) trình độ tốt/xấu và số lượng;
4) lượng vật chất chứa đựng trong vật thể (Vật lý học, tiếng Pháp: masse).

Câu văn thí dụ ở trên:

"Nâng cao năng suất, sản lượng và chất lượng sản phẩm hồ tiêu."
có thể viết lại như sau: 
"Nâng cao năng suất, sản lượng và phẩm chất hồ tiêu."



Trong những năm gần đây, từ "chất lượng" đã bị lạm dụng một cách không cần thiết.



Chú thích


(1) Bia Larue chế tạo tại Chợ Lớn , trong một nhà máy kể vào hàng vĩ đại và tối  tân  nhất thế giới, La - ve này thêm sức mạnh, có rất nhiều sinh tố, sức bổ  dưỡng vô song, phẩm chất thượng hạng, nên uống lạnh. 61 cl.

Phụ lục

http://cuahangdocodongthap.blogspot.fr/2015/10/bia-la-ve-larue.html
https://www.linkedin.com/pulse/chuyện-la-de-bia-sài-gòn-xưa-dat-nguyen
http://www.leminhquoc.vn/thong-tin-ca-nhan/le-minh-quoc/975-le-minh-tam-kheu-ngon-den-xanh.html?start=10

con tườu

Nhân đọc bài "Tháng Năm"  dịch thơ của Apollinaire, có người hỏi: "Trong bài dịch Bùi Giáng viết con tườu, nghĩa là con khỉ phải không?"

Thưa đúng thế, hai câu sau đây:

Một con gấu một con tườu

Một con chó chạy sau lừa kéo xe

là dịch từ hai câu Pháp văn:

Un ours un singe un chien menés par des tziganes

Suivaient une roulotte traînée par un âne

A, lâu lắm rồi mới gặp lại hai chữ con tườu này. Thường nó được dùng theo nghĩa xấu thì phải. Nhưng trong câu thơ dịch ở đây, nó chỉ có nghĩa giản dị là con khỉ. Tìm xem trong mấy cuốn tự điển Việt Nam không thấy, ngoại trừ cuốn tự điển của Hội Khai Trí Tiến Đức có ghi: "Tườu. Tiếng gọi con khỉ."

photo National Geographic

Sau đây, hãy thưởng thức bản dịch tuyệt vời bài thơ "Mai" của Apollinaire:

 photo dtr 2012

Tháng Năm Dạo thuyền xuân sắc tháng Năm Giai nhân đầu núi xa xăm ngóng về Thuyền trôi cách biệt hai bề Ai xui liễu khóc đầm đìa bờ ao Vườn cây ngưng cóng hàng hàng Cánh hoa thắm rụng như làn môi ai Ven sông đường đỏ dặm dài Bước chân du nhạc hình hài hoang liêu Một con gấu một con tườu Một con chó chạy sau lừa kéo xe Từ đâu tiếng địch vọng về Rập rình quân nhạc đã lê thê chìm Tháng Năm về điểm sơn xuyên Trên tàn phế dựng muôn nghìn thảo hoa Cành miên liễu, gió la đà Rì rào lau trúc nụ ngà khỏa thân Bùi Giáng dịch ("Nhà sư vướng lụy", Nxb Văn Học, trang 146).

Mai Le mai le joli mai en barque sur le Rhin Des dames regardaient du haut de la montagne Vous êtes si jolies mais la barque s'éloigne Qui donc a fait pleurer les saules riverains Or des vergers fleuris se figeaient en arrière Les pétales tombés des cerisiers de mai Sont les ongles de celle que j'ai tant aimée Les pétales flétris sont comme ses paupières Sur le chemin du bord du fleuve lentement Un ours un singe un chien menés par des tziganes Suivaient une roulotte traînée par un âne Tandis que s'éloignait dans les vignes rhénanes Sur un fifre lointain un air de régiment Le mai le joli mai a paré les ruines De lierre de vigne vierge et de rosiers Le vent du Rhin secoue sur le bord les osiers Et les roseaux jaseurs et les fleurs nues des vignes Apollinaire